EVRAKI METRUKE VE HATIRAT
Vefat eden bir kişiden geriye kalan önemli veya önemsiz belgeler, kağıtlar, hatıra eşyalar ya da efemera için kullanılan bir deyim evrak-ı metruke. Çoğumuzun evinde geçmişten kalan, dedelerimize, kaybettiğimiz yakınlarımıza ait bu tip kağıtlar vardır. Bir kimlik, evlilik cüzdanı, İstiklal Madalyası, ekmek karnesi, fotoğraflar ve benzerleri geliyor aklıma. Bu eşyalar bir zamanlar yaşanılanları anımsatması ve aydınlatması bakımından çok önemlidir. Eğer bu cephede savaşmış bir kişiye aitse şehit olsun olmasın bir kat daha değerlidir.
Mardinli Avukat Halil Yazgı, “Mardinli Üç Esir Bacanak, Hatırat” adlı kitabı yakın akrabalarının hatıratından yola çıkarak yazmış ve kitaba bu nedenle bu adı vermiş. Bu kişiler üç halasının eşleri olan Gürcüzade Gazi İbrahim Gürcüoğlu, Gazi Mehmed Rifat Atay ve Naibzade Gazi Ta’lat Yazgı. Bu beylerin Birinci Dünya Savaşı sırasında yaşadıklarını anlattıkları hatıralar üzerinden yazılmış bir kitap. Anılarda geçen isimler arasında bir dönem Türkiye Cumhuriyeti cumhurbaşkanlarının adlarının geçmesi de ilginç. Keyif ve ilgi ile okunması için ayrıntılara girmeyeceğim.
Ben yazılanları Birinci Dünya Savaşını bütünsel olarak, özellikle Mardin’den savaşa katılanların sayısı üzerinden belge ve efemeranın tarihe ışık tutması açısından değerlendiriyorum. Savaşların hikayeleri çoktur; romanlara, filmlere, türkülere, şiirlere konu olmuştur. Savaşa gidip de dönmeyince eşinin kardeşi ile evlendirilen kadınların bir müddet sonra eşi döndüğünde yaşadığı ıstırap konulu çok film izledim. Bu aslında geleneklerimizdeki kadına sahip çıkma, koruma yoludur.
Artuklu Üniversitesi öğretim üyelerinden araştırmacı yazar Mustafa Öztürk Çanakkale'de şehitlikte yaptığı araştırmaları anlattığı makalesinde savaşa gidip de dönmeyenlerden bahseder. Hatta Çanakkale’ye yolu düşünce şehitlikte büyüklerinden adını çok duyduğu Gariban Hüseyin'in mezarını aradığını anlatır. Yaptığı araştırmada Çanakkale'de şehit olan 253.000 şehit içinde kayıtlarda ismi geçen Mardinli sayısı yedi kişidir.
MardinHaber Gazetesi’nden Şehmus Enes’in haberine göre şöyle bir bilgi de var.
“Tarihte Mardin’den Çanakkale ve Sakarya Meydan Muharebesi'ne düşmana karşı savaşmak için giden toplam 158 kişi şehit oldu. Kafkas Cephesi'nde 124 Mardinli asker şehit düşerken, Irak cephesinde de 15 Mardinli şehit düştü. Birinci Dünya Savaşı'nda Çanakkale, Sakarya ve Doğu Cephesi'nde olmak üzere toplam 500 Mardinli şehit oldu.”
Diğer taraftan yapılan araştırmalarda verilen rakamlara bakıldığında askere alınan nüfusun oldukça fazla olduğunu, bunların sadece Çanakkale'ye değil, o gün savaşın sürdüğü tüm cephelere dağıtıldığını okuyoruz. O dönem incelendiğinde Kurtuluş Savaşı'nın sekiz cephede devam ettiğini ve askere alınan gençlerin bu cephelere dağıtıldığını kaynaklarda verilen bilgilerde okuyoruz.
Halil Yazgı’nın yazdığı "Mardinli Üç Esir Bacanak, Hatırat" adlı kitabında adı geçen General Ölçen’e göre de çeşitli cephelerde toplam 148 Mardinlinin şehit olduğunu öğreniyoruz. Her iki yazarın ortak gözlemi olan “gitti dönmedi” sözleriyle anılan kişilerin oldukça fazla olduğu ve kayıtlarda verilen rakamın gerçekleri yansıtmadığı kanaati doğuyor.
Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemi olan o yıllarda savaştan başka soykırım, tehcir, sürgün, isyan gibi olaylar da yaşanmaktadır. Askeri alınan gençlerden bir kısmı Hamidiye alaylarında görevlendirilmiştir. Bir yandan hastalık bir yandan savaş koşulları esir düşenler gidip de dönmeyenler geride kalanların anılarına yerleşmişlerdir. Savaş bir insan değirmeni gibi insanları öğütmektedir. Kayıtlara geçmeyen bilgilerin olması o ortamda şaşırtıcı değildir.
Geçmiş yıllarda yaşananlar bugünkü hayatımızda ders olur, disipline edici güç olur. Belki şükürle, hamt ve huşu içinde yaşamamıza sebep olur. Tanıdık tanımadık tüm şehitlerimizi dualarımızla yad edelim.
*https://www.mardinlife.com/gariban-huseyinin-izinden-canakkaleye.html
*https://mardinhaber.com.tr/haber/9579164/mardinli-canakkale-sehitleri
*Mardinli Üç Esir Bacanak, Hatırat. Avukat Halil Yazgı, Kutupyıldızı Yayınları. Mayıs,2016.
NESRİN AYKAÇ-MARDİN
